انواع حریق

آتش سوزی یکی از خطرناک ترین حوادثی است که در چند ثانیه می تواند جان افراد و سرمایه یک مجموعه را تهدید کند. با این حال، بیشتر آتش سوزی ها در صورت آشنایی با انواع حریق و روش های اطفای مناسب، در همان لحظات ابتدایی قابل کنترل هستند.

شناخت نوع آتش سوزی، پایه اصلی در طراحی سیستم اعلام حریق و اطفا و انتخاب خاموش کننده مناسب است. در واقع، هیچ خاموش کننده ای برای همه ی آتش ها مناسب نیست؛ هر نوع آتش، یا به اصطلاح فنی، هر کلاس حریق (Class of Fire) روش خاص خود را برای مهار دارد.

به عنوان مثال، آتش ناشی از چوب و کاغذ با آب خاموش می شود، اما در آتش بنزین یا تجهیزات برقی، استفاده از آب نه تنها بی اثر بلکه بسیار خطرناک است. به همین دلیل، در استانداردهای ایمنی از جمله NFPA، آتش سوزی ها بر اساس ماهیت سوخت به کلاس های حریق نوع A تا F تقسیم می شوند تا برای هرکدام روش اطفای دقیق و ایمن تعیین شود.

در ادامه، به جای ارائه تعریف های تئوری و خسته کننده، گام به گام بررسی می کنیم:

• آتش چیست؟
• چرا شناخت کلاس های حریق برای گرفتن تاییدیه آتش نشانی ضروری است؟
• چطور بفهمیم در محل کار یا خانه ما چه نوع حریقی محتمل تر است؟
• و مهم تر از همه: برای هر نوع حریق، چه روش یا خاموش کننده ای درست است و کدام ها اشتباه و حتی خطرناک هستند؟

آتش دقیقاً چیست؟ (تعریف علمی اما قابل فهم برای همه)

آتش صرفاً شعله و گرما نیست؛ بلکه یک واکنش شیمیایی زنجیره ای و کنترل نشده میان سه عنصر اصلی یعنی سوخت، اکسیژن و حرارت است که در صورت وجود هم زمان، باعث ایجاد حریق می شود.

به این سه گانه، مثلث آتش (Fire Triangle) گفته می شود. یعنی اگر یکی از این سه ضلع (سوخت، حرارت یا اکسیژن) حذف شود، آتش ادامه پیدا نخواهد کرد.

مثال ساده:

فرض کنید روغن داخل قابلمه روی اجاق گرم می شود (حرارت)، در تماس با هوا است (اکسیژن) و خود روغن نیز نقش سوخت را دارد. در این حالت، دو ضلع مثلث آماده اند و تنها چند ثانیه حرارت بیشتر کافی است تا شعله ور شود.

از مثلث تا هرم آتش؛ چرا خاموش کننده ها متفاوت هستند؟

کارشناسان ایمنی بعداً دریافتند که سه ضلع مثلث آتش برای توضیح همه انواع حریق کافی نیست. در بسیاری از آتش سوزی ها، حتی پس از قطع حرارت یا محدود کردن اکسیژن، شعله ها دوباره فعال می شدند. دلیل این پدیده، وجود واکنش زنجیره ای (Chain Reaction) درون فرآیند سوختن بود.

به همین دلیل، مفهوم هرم آتش (Fire Tetrahedron) مطرح شد که شامل چهار عنصر است:

سوخت + اکسیژن + حرارت + واکنش زنجیره ای = حریق فعال

بنابراین، در برخی از انواع آتش فقط خنک کردن محیط با آب کافی نیست؛ باید واکنش شیمیایی سوختن نیز متوقف شود. به همین دلیل است که خاموش کننده های پودری و CO₂ طراحی شدند تا این واکنش را در سطح مولکولی قطع کنند.

چرا شناخت این مفاهیم اهمیت دارد؟

ممکن است تصور کنید این توضیحات فقط برای شرکت در آزمون های ایمنی یا دوره های HSE مفید است، اما واقعیت این است که، اگر بدانیم آتش چگونه شکل می گیرد، می توانیم دقیقاً همان بخش را هدف بگیریم که آتش را متوقف می کند.

برای مثال:

1. آتش چوب، کاغذ یا پارچه (حریق نوع A) : با آب خاموش می شود، چون هدف کاهش دماست.
2. آتش بنزین یا مواد نفتی (حریق نوع B) : ریختن آب روی آن خطرناک است، چون آب سنگین تر است و باعث پخش شدن سوخت و گسترش شعله ها می شود.
3. آتش برق یا تجهیزات الکتریکی (حریق نوع E) : تماس با آب خطر برق گرفتگی و تخریب کامل تجهیزات را در پی دارد.

بنابراین، انتخاب خاموش کننده بدون شناخت نوع حریق، مانند مصرف داروی اشتباه برای یک بیماری است. درک اصول پایه ای آتش، اولین گام برای طراحی سیستم اطفای مناسب و اخذ تاییدیه آتش نشانی محسوب می شود.

طبقه بندی انواع حریق (کلاس های A تا F) با مثال های واقعی

آتش سوزی فقط «آتش سوزی» نیست. طبق استانداردهای بین المللی از جمله NFPA، حریق ها بر اساس نوع ماده ی سوختنی به کلاس های مشخصی تقسیم می شوند. هدف از این طبقه بندی، انتخاب درست خاموش کننده و روش اطفای مناسب برای هر نوع آتش است. در ادامه، با انواع کلاس های حریق و ویژگی های هرکدام آشنا می شویم تا بتوانید به سادگی تشخیص دهید در محل کار یا منزل شما کدام نوع آتش محتمل تر است.

کلاس A – حریق مواد جامد سوختنی (آتش خشک عمومی)

1. نمونه ها: چوب، کاغذ، پارچه، کارتن، مبلمان، کتابخانه، انبار کالا
2. محیط های رایج: ساختمان های مسکونی، مدارس، فروشگاه ها، انبارهای بسته بندی
3. ویژگی: دود سفید یا خاکستری – سوختن از سطح بیرونی
4. خاموش کننده مناسب: آب یا فوم (Foam)
5. اشتباه رایج: استفاده بیش از حد از پودر یا CO₂. در این نوع حریق، هدف کاهش دماست و آب مؤثرترین روش است.

کلاس B – حریق مایعات قابل اشتعال

1. نمونه ها: بنزین، گازوئیل، تینر، الکل، روغن صنعتی، حلال ها
2. محیط های رایج: کارگاه رنگ، تعمیرگاه خودرو، اتاق ژنراتور، صنایع پتروشیمی
3. ویژگی: شعله های تند و سریع، دود تیره و دمای بالا
4. خاموش کننده مناسب: فوم یا پودر خشک (Dry Chemical)
5. اشتباه مرگبار: استفاده از آب؛ چون آب سنگین تر است و باعث پخش شدن سوخت روی سطح می شود.

کلاس C – حریق گازهای قابل اشتعال

1. نمونه ها: متان، بوتان، پروپان، LPG، گاز شهری
2. محیط های رایج: آشپزخانه های صنعتی، ایستگاه گاز، مخازن سوخت
3. ویژگی: شعله های تیز و گسترش انفجاری
4. خاموش کننده مناسب: پودر خشک یا CO₂
5. نکته حیاتی: قبل از هر اقدامی، باید منبع گاز قطع شود. بدون این کار، هر نوع اطفایی بی اثر یا حتی خطرناک است.

کلاس D – حریق فلزات قابل اشتعال (ویژه صنایع)

1. نمونه ها: منیزیم، سدیم، پتاسیم، آلومینیوم پودر شده، براده فلزات
2. محیط های رایج: صنایع نظامی، توربین سازی، کارگاه های CNC فلزات خاص
3. ویژگی: شعله سفید و درخشان، گاهی نامرئی
4. خاموش کننده مناسب: پودر ویژه فلزات (Metal Powder Extinguisher)
5. اشتباه مرگبار: استفاده از آب؛ زیرا واکنش حرارتی شدید و انفجار ایجاد می کند.

کلاس E – حریق تجهیزات برقی و الکتریکی

1. نمونه ها: تابلو برق، سرورها، سیستم UPS، سیم کشی، تجهیزات مخابراتی
2. محیط های رایج: دیتاسنترها، اتاق برق ساختمان، کارگاه های صنعتی
3. ویژگی: بوی سیم سوخته، صدای جرقه، دود خاکستری
4. خاموش کننده مناسب: CO₂ یا پودر خشک غیررسانا
5. اشتباه مرگبار: استفاده از آب یا فوم → خطر برق گرفتگی یا آسیب به تجهیزات.

کلاس F (یا K) – حریق روغن ها و چربی های آشپزی

1. نمونه ها: روغن سرخ کردنی، چربی آشپزخانه، روغن صنعتی خوراکی
2. محیط های رایج: رستوران ها، فست فودها، آشپزخانه های صنعتی و هتل ها
3. ویژگی: شعله های سریع و بازگشت شعله حتی پس از ریختن آب
4. خاموش کننده مناسب: خاموش کننده شیمیایی مرطوب (Wet Chemical)
5. اشتباه مرگبار: ریختن آب روی روغن داغ → انفجار شعله یا پدیده Flash Back

کدام کلاس حریق در محیط شما محتمل تر است؟

اگر مطمئن نیستید محیط شما در کدام کلاس قرار می گیرد، توصیه می شود با یک کارشناس ایمنی حریق مشورت کنید.

📞 برای مشاوره آتشنشانی رایگان می توانید با کارشناسان ما در صباتام صنعت تماس بگیرید

روش های اصولی اطفای حریق و تشخیص سریع روش درست

شناخت نوع حریق فقط برای دانش تئوری یا آزمون های ایمنی نیست؛ بلکه مستقیماً روی انتخاب سیستم اطفاء حریق و انتخاب خاموش کننده مناسب تأثیر می گذارد. هیچ آتش سوزی را نمی توان با یک روش ثابت خاموش کرد، به همین دلیل در استانداردهای بین المللی ایمنی سه روش اصلی برای مهار آتش تعریف شده است:

1. سرد کردن (Cooling)؛ کاهش دما

روش: استفاده از آب یا فوم برای پایین آوردن دمای شعله و محیط اطراف.
کاربرد: مناسب برای حریق کلاس A (چوب، کاغذ، پارچه، مواد سلولزی).
دلیل اثربخشی: با کاهش دما تا زیر نقطه اشتعال، واکنش شیمیایی ادامه نمی یابد و شعله خاموش می شود.
هشدار: در آتش سوزی های کلاس B و F/K این روش خطرناک است، چون ممکن است باعث پرتاب یا گسترش مواد سوختنی شود.
نمونه واقعی: در آتش سوزی انبار کارتن، بهترین اقدام استفاده از آب پرفشار یا فوم خنک کننده است.

۲. خفه کردن (Smothering)؛ قطع اکسیژن

روش: پوشاندن شعله با کف فوم، CO₂ یا پودر خشک برای جلوگیری از تماس آتش با هوا.
کاربرد: مناسب برای حریق های کلاس B، C و F/K.
نتیجه: با قطع اکسیژن، شعله نمی تواند به سوخت ادامه دهد و به تدریج خاموش می شود.
استثنا: در حریق های فلزات (کلاس D) فقط باید از پودر مخصوص فلزات استفاده شود.
اشتباه رایج: ریختن آب روی روغن داغ باعث پخش شعله و انفجار می شود، چون اکسیژن حذف نمی شود.

۳. حذف ماده سوختنی (Fuel Removal)

روش: بستن شیر گاز، انتقال مواد قابل اشتعال یا قطع جریان برق.
کاربرد: حیاتی در حریق های کلاس C (گازها) و E (تجهیزات برقی).
دلیل اهمیت: اگر منبع سوخت حذف نشود، حتی قوی ترین خاموش کننده ها فقط چند ثانیه آتش را می خوابانند و سپس شعله دوباره فعال می شود.
نکته ایمنی: بسیاری از انفجارهای صنعتی ناشی از اطفای آتش بدون قطع منبع سوخت بوده اند.

خطاهای رایج در انتخاب روش اطفای حریق

در بیش از ۷۰٪ موارد، دلیل گسترش آتش نه نبود تجهیزات بلکه استفاده نادرست از خاموش کننده است.

اشتباهات مرگبار در اطفای حریق (واقعیت هایی که کمتر کسی می گوید)

بسیاری از آتش سوزی ها در مراحل اولیه قابل کنترل هستند، اما به دلیل تصمیم اشتباه در لحظه بحران، به فاجعه تبدیل می شوند. در ادامه، رایج ترین خطاهای انسانی را مرور می کنیم:

1. ریختن آب روی بنزین یا روغن

نتیجه: پخش شعله در سطح وسیع و آتش گرفتن کل محیط.
کلاس حریق مرتبط: B و F/K
مثال: در رستوران، اگر روغن شعله ور را زیر آب بگیرید، شعله تا سقف می پرد (پدیده Flash Fire).

2. اطفای آتش گاز بدون قطع منبع سوخت

نتیجه: خاموش کننده فقط چند ثانیه اثر دارد و پس از آن آتش یا انفجار برمی گردد.
راهکار: ابتدا شیر گاز را ببندید، سپس از پودر خشک یا CO₂ استفاده کنید.

3. استفاده از آب یا فوم در آتش سوزی های برق

نتیجه: برق گرفتگی، اتصال گسترده، تخریب کامل تابلو برق.
طبق استاندارد NFPA: برای حریق برق فقط از CO₂ یا پودر خشک غیررسانا استفاده کنید.

4. استفاده از یک نوع خاموش کننده برای همه فضاها

در بسیاری از ساختمان ها فقط کپسول آب یا پودر نصب شده است، در حالی که طبق ضوابط آتش نشانی، نوع خاموش کننده باید متناسب با کلاس حریق محیط انتخاب شود.

ارتباط نوع حریق با تاییدیه آتش نشانی

برای درک اهمیت انتخاب درست خاموش کننده در زمان اخذ تاییدیه آتش نشانی، باید بدانیم که هر محیط کاری متناسب با نوع فعالیت خود، در معرض یک یا چند نوع حریق خاص قرار دارد. به عنوان نمونه:

• در اتاق های سرور و دیتاسنترها معمولاً خطر بروز حریق کلاس E (برقی) وجود دارد؛ بنابراین استفاده از خاموش کننده CO₂ یا سیستم اطفای گازی توصیه می شود.
• در خطوط تولید فلزات خاص و صنایع توربین سازی، احتمال وقوع حریق کلاس D بالاست؛ در این شرایط تنها پودر مخصوص فلزات می تواند آتش را مهار کند.
• در آشپزخانه های صنعتی و رستوران ها، بیشترین خطر مربوط به حریق کلاس F یا K است که از روغن و چربی های داغ ایجاد می شود؛ در نتیجه استفاده از سیستم اطفای شیمیایی مرطوب بهترین گزینه است.

در چنین محیط هایی، استفاده از سیستم های دستی به تنهایی کافی نیست. مطابق با استانداردهای جهانی ایمنی، نصب سیستم های اطفای خودکار مانند اسپرینکلر یا نازل اتوماتیک ضروری است تا در همان لحظات اولیه آتش سوزی، عملیات مهار به صورت خودکار آغاز شود.

جمع بندی و توصیه نهایی

شناخت انواع حریق فقط یک آموزش تئوری نیست؛ بلکه یک مهارت حیاتی برای جلوگیری از خسارت، حفظ جان و دریافت تاییدیه ایمنی است. در بسیاری از پروژه های صنعتی و ساختمانی، مشکل اصلی نبود تجهیزات نیست، بلکه انتخاب نادرست خاموش کننده است.

یادتان باشد:

تفاوت بین حادثه جزئی و فاجعه بزرگ، آگاهی است نه تجهیزات گران قیمت.

اگر در انتخاب سیستم اطفا یا خاموش کننده مناسب برای محیط خود تردید دارید،
کارشناسان صباتام صنعت می توانند با بررسی نوع کاربری فضا و کلاس حریق احتمالی،
دقیقاً مشخص کنند چه تجهیزاتی برای دریافت تاییدیه آتش نشانی لازم و کدام گزینه ها غیرضروری هستند.