سیستم اعلام و اطفاء حریق اتاق سرور

اتاق سرور و دیتاسنترها قلب تپنده ی سازمان های امروزی هستند. تمام داده های حیاتی، از اطلاعات بانکی و مالی گرفته تا سامانه های دولتی و پلتفرم های آنلاین، در همین فضاها ذخیره و پردازش می شوند. کوچک ترین وقفه یا حادثه در این مراکز می تواند به معنای از دست رفتن اعتماد مشتریان و خسارات مالی سنگین باشد.

طبق گزارش Uptime Institute، بیش از ۶۰ درصد خاموشی های مراکز داده ناشی از مشکلاتی است که به سیستم های ایمنی و حریق مربوط می شوند. این آمار نشان می دهد که آتش سوزی در اتاق سرور صرفاً یک احتمال دور از ذهن نیست، بلکه تهدیدی واقعی برای تداوم کسب وکار (Business Continuity) محسوب می شود.

هزینه ی خسارت ناشی از یک آتش سوزی کوچک ممکن است معادل چندین میلیارد تومان باشد؛ چرا که علاوه بر سخت افزارهای گران قیمت، داده ها و سرویس های حساس هم از بین می روند. به همین دلیل، مدیران IT و تصمیم گیران سازمانی باید پیش از هر چیز به فکر انتخاب و نصب سیستم اعلام و اطفاء حریق اتاق سرور باشند.

دلایل رایج آتش سوزی در اتاق سرور

آتش سوزی در دیتاسنترها معمولاً به دلیل یک خطای ساده یا یک نقص کوچک در تجهیزات رخ می دهد، اما نتایج آن می تواند فاجعه بار باشد. مهم ترین دلایل عبارتند از:

• گرمای بیش از حد تجهیزات، زیرا سرورها به طور مداوم در حال پردازش داده ها هستند و گرمای زیادی تولید می کنند. در صورت نقص در سیستم سرمایش، افزایش دما می تواند به آتش سوزی منجر شود.
• خرابی کابل ها و اتصالات الکتریکی، زیرا کابل های فرسوده یا اتصالات نادرست می توانند باعث ایجاد جرقه و شعله شوند.
• مشکلات تهویه و جریان هوا، زیرا نبود تهویه مناسب سبب انباشته شدن حرارت و بالا رفتن ریسک حریق می شود.
• تجمع گرد و غبار، زیرا ذرات گرد و غبار روی تجهیزات و کابل ها می تواند مانند سوخت عمل کرده و خطر را افزایش دهد.

شناخت این موارد کمک می کند مدیران IT بدانند که فقط با کنترل دما یا ارتقای تجهیزات، مشکل ایمنی حل نمی شود؛ بلکه نیاز به یک راهکار جامع برای اعلام و اطفاء حریق در دیتاسنتر وجود دارد.

سیستم اعلام حریق اتاق سرور

اولین خط دفاعی در برابر آتش سوزی، سیستم اعلام حریق اتاق سرور است. وظیفه ی سیستم اعلام حریق، شناسایی سریع ترین نشانه های حریق و ارسال هشدار به کاربران یا فعال سازی سیستم اطفاء است.

اجزای اصلی سیستم اعلام حریق عبارتند از:

• دتکتورها یا همان حسگرها شامل انواعی مثل دتکتور دود، حرارت، ترکیبی و سیستم های پیشرفته Air Sampling هستند که می توانند کوچک ترین ذرات دود را در همان مراحل اولیه تشخیص دهند.
• کنترل پنل مرکزی مغز سیستم محسوب می شود و اطلاعات حسگرها را تحلیل کرده و در صورت بروز خطر، فرمان هشدار یا تخلیه گاز را صادر می کند.
• شستی اعلام حریق ابزاری است که اپراتور می تواند از طریق آن به صورت دستی سیستم را فعال سازی کند.
• آژیر و فلاشر هم هشدارهای صوتی و نوری لازم را برای اطلاع رسانی سریع به کارکنان صادر می کنند.

نکته ی مهم در طراحی سیستم اعلام حریق برای اتاق سرور، جلوگیری از آلارم های کاذب است. چرا که فعال شدن بی مورد سیستم اطفاء گازی می تواند هزینه های زیادی به سازمان تحمیل کند. استفاده از تکنولوژی های هوشمند و دتکتورهای دقیق، احتمال بروز خطا را کاهش می دهد.

سیستم اطفاء حریق اتاق سرور

پس از مرحله تشخیص، نوبت به سیستم اطفاء حریق اتاق سرور می رسد. انتخاب سیستم اطفاء حریق مناسب در این بخش حیاتی است؛ چرا که استفاده از خاموش کننده های معمولی مثل آب یا فوم، به جای کمک، باعث تخریب کامل تجهیزات الکترونیکی خواهد شد.

سیستم های اطفاء مورد استفاده در دیتاسنترها معمولاً به چند دسته اصلی تقسیم می شوند:

• گازهای پاک (Clean Agent): شامل FM200 و Novec 1230. این گازها بدون پسماند هستند، آسیبی به تجهیزات نمی زنند و پس از تخلیه، محیط اتاق کاملاً پاک باقی می ماند.
• گازهای بی اثر (Inert Gas): مثل IG-55 و IG-541. این گازها با کاهش میزان اکسیژن محیط، آتش را خاموش می کنند، بدون اینکه به تجهیزات آسیب برسانند.
• CO₂: در برخی شرایط خاص مورد استفاده قرار می گیرد. سرعت عمل بالایی دارد اما به دلیل خطر برای افراد حاضر در محیط، به طور گسترده توصیه نمی شود.
• سیستم های دیگر (پودر یا مه پاش): اگرچه در صنایع مختلف کاربرد دارند، اما برای دیتاسنترها مناسب نیستند؛ چرا که پسماند باقی گذاشته و تجهیزات حساس الکترونیکی را از بین می برند.

در سطح ساختمان، اسپرینکلر معمولاً به عنوان خط دفاع دوم و برای کنترل گسترش حریق به کار می رود؛ اما در اتاق سرور به دلیل حساسیت تجهیزات، راهکار رایج استفاده از گازهای پاک است. در صورت نیاز به اسپرینکلر داخل این فضا، توصیه می شود از اسپرینکلر پیش عملکرد (Pre-Action) استفاده شود تا فقط پس از تأیید اعلام حریق و شکست حرارتی عمل کند و ریسک آب گرفتگی ناخواسته کاهش یابد.

انتخاب درست سیستم اطفاء باید بر اساس ابعاد اتاق سرور، حساسیت تجهیزات، و الزامات قانونی صورت گیرد. اینجا همان جایی است که نقش مشاوره ی متخصصان و شرکت های معتبر اهمیت پیدا می کند.

جدول مقایسه ای گازهای اطفاء

یکی از مهم ترین دغدغه ها در انتخاب سیستم اطفاء حریق اتاق سرور، انتخاب نوع گاز مناسب است. هر گاز ویژگی ها، مزایا و محدودیت های خاص خود را دارد و مدیران IT باید با آگاهی کامل تصمیم گیری کنند. جدول زیر، مقایسه ای میان رایج ترین گازهای مورد استفاده در دیتاسنترها ارائه می دهد:

این جدول نشان می دهد که انتخاب یک گاز باید بر اساس ابعاد اتاق، بودجه، میزان حساسیت تجهیزات و حضور یا عدم حضور افراد انجام شود. برای مثال، Novec 1230 گزینه ای ایده آل برای سازمان هایی است که علاوه بر حفاظت تجهیزات، دغدغه ی محیط زیست هم دارند.

استانداردها و الزامات قانونی

طراحی و اجرای سیستم اعلام و اطفاء حریق در دیتاسنترها تنها زمانی ارزشمند است که بر اساس استانداردهای معتبر انجام شود. این استانداردها علاوه بر تضمین کارایی، در فرآیند دریافت تاییدیه آتش نشانی و بیمه نیز الزامی هستند.

• استاندارد NFPA 75 به طور اختصاصی به حفاظت از تجهیزات IT در برابر آتش سوزی می پردازد و چارچوب های لازم برای طراحی اتاق سرور ایمن را مشخص می کند.
• استانداردهای NFPA 2001 و ISO 14520 مربوط به سیستم های اطفای گازی هستند و شرایط نصب، عملکرد و ایمنی این سیستم ها را شرح می دهند.
• در ایران، رعایت مبحث ۳ مقررات ملی ساختمان و همچنین الزامات سازمان آتش نشانی برای اخذ تاییدیه ضروری است.

برای شبکه ی آبی ساختمان، وجود پمپ آتش نشانی با ظرفیت و فشار طراحی شده و تأییدشده توسط مراجع ذی صلاح ضروری است تا در هنگام حریق، جریان پایدار و کافی آب به اسپرینکلرها و هیدرانت ها برسد؛ هرچند در اتاق سرور، اولویت اصلی همچنان با سامانه های اطفای گازی است.

علاوه بر رعایت استانداردهای بین المللی مانند NFPA و ISO، در ایران فرآیند اخذ تاییدیه آتش نشانی برای بهره برداری قانونی هر سیستم ایمنی الزامی است. این تاییدیه تضمین می کند که طراحی و اجرای سیستم با مقررات ملی ساختمان و الزامات ایمنی مطابقت دارد. به کارگیری این استانداردها باعث می شود سازمان ها علاوه بر افزایش امنیت زیرساخت های خود، در آینده نیز با مشکلات قانونی و بیمه ای مواجه نشوند.

مزایا و ضرورت استفاده از سیستم های استاندارد

وقتی صحبت از اطفا حریق اتاق سرور می شود، استاندارد بودن اجزا و طراحی فقط یک توصیه نیست؛ پیش شرطِ حفاظت از داده ها و تداوم سرویس است. تجربه های واقعی نشان می دهد که رعایت استانداردهایی مثل NFPA 75 برای حفاظت تجهیزات IT و NFPA 2001 / ISO 14520 برای سیستم های اطفای گازی، احتمال ازکارافتادگی مراکز داده را به طور معناداری کاهش می دهد. سازمانی که برای سیستم اعلام و اطفاء حریق اتاق سرور خود از تجهیزات تأییدشده استفاده می کند، در عمل هزینه ی ریسک را پایین می آورد؛ زیرا حریق در مراحل بسیار اولیه شناسایی می شود، اطفا بدون پسماند انجام می گیرد و بازگشت به چرخه ی خدمت رسانی با حداقل زمان ممکن صورت می پذیرد.

از منظر حقوقی و بیمه ای نیز اهمیت موضوع روشن است. رعایت مبحث ۳ مقررات ملی ساختمان و اخذ تاییدیه از سازمان آتش نشانی، هم پیش شرط بهره برداری قانونی محسوب می شود و هم در پرونده های خسارت، روند ارزیابی بیمه را تسهیل می کند. در عمل، این انتخاب به معنای محافظت از سرمایه های نامشهود سازمان—یعنی اعتماد مشتری و اعتبار برند—خواهد بود. در نتیجه، تصمیم گیران IT بهتر است انتخاب سیستم اطفاء حریق در دیتاسنتر را صرفاً از زاویه قیمت اولیه نگاه نکنند و هزینه ی توقف سرویس، از بین رفتن داده ها و هزینه ی جایگزینی تجهیزات را در محاسبات کل نگرانه وارد کنند.

مطالعه موردی– پروژه افرانت که توسط صباتام انجام شده 

شرکت افرانت به عنوان یکی از ارائه دهندگان معتبر خدمات دیتاسنتر در تهران، با رشد بار پردازشی و تغییرات زیرساختی، در معرض ریسک های نوظهور قرار گرفته بود. چالش هایی مانند افزایش دمای سرورها ناشی از تراکم تجهیزات، فرسودگی بخشی از کابل کشی، نبودِ سیستم اطفای استاندارد و کمبود سنسورهای هوشمند برای تشخیص زودهنگام دود، تهدیدی جدی برای تداوم سرویس به شمار می رفت. این وضعیت برای مجموعه ای که داده ها و سرویس های حساس مشتریان را میزبانی می کند، قابل پذیرش نبود.

در این مرحله، صباتام صنعت با نقش مشاور و مجری وارد عمل شد. تیم کارشناسی ابتدا ارزیابی همه جانبه ای از شرایط اتاق سرور انجام داد و سپس راهکاری سفارشی متناسب با ریسک های واقعی فضا ارائه کرد. در فاز اعلام حریق، به کارگیری سیستم Air Sampling در اولویت قرار گرفت تا کوچک ترین ذرات دود حتی پیش از شکل گیری شعله شناسایی شوند و آلارم های کاذب به حداقل برسند. در فاز اطفا، Novec 1230 به عنوان گاز پاک انتخاب شد؛ ماده ای که بدون برجا گذاشتن پسماند، آسیبی به تجهیزات الکترونیکی وارد نمی کند، با محیط زیست سازگار است و با سرعت بالا عملیات اطفا را انجام می دهد. طراحی مهندسی مبتنی بر NFPA 75 و NFPA 2001 انجام شد و یک پنل کنترل هوشمند با قابلیت پایش لحظه ای و اعلان فوری هشدارها نصب گردید. برای پایش مستمر نیز سیستم مانیتورینگ آنلاین ۲۴ ساعته راه اندازی شد تا وضعیت حسگرها، فشار سیلندرها و رخدادهای مرتبط به صورت پیوسته کنترل شود.

نتیجه ی نهایی برای افرانت، بازگشت «آرامش خاطر» همراه با ارتقای واقعی ایمنی بود. امروز، در صورت آشکار شدن کمترین نشانه ی دود، سامانه های اعلام در همان لحظه وارد عمل می شوند و در صورت نیاز، سیستم اطفای حریق اتاق سرور به طور خودکار و سریع فعال می شود. این رویکرد نشان داد که صباتام صنعت صرفاً تأمین کننده ی قطعات نیست، بلکه شریک استراتژیک سازمان ها در حفاظت از زیرساخت های حیاتی به شمار می رود—برداشتی که در فضای دیتاسنتر، معنای ملموسی مانند کاهش ریسک توقف سرویس و صیانت از داده ها پیدا می کند.

جمع بندی و توصیه ها

اتاق سرور قلب تپنده ی هر سازمان داده محور است و اعلام و اطفا حریق دیتا سنتر نباید به اقدام پسینی موکول شود. انتخاب میان FM200، Novec 1230 و گازهای بی اثر مانند IG-55/IG-541 باید بر پایه ی تحلیل ریسک، ابعاد فضا، حساسیت تجهیزات و الزامات استاندارد انجام شود. تجربه ی پروژه هایی مثل افرانت نشان می دهد که ترکیبِ «تشخیص زودهنگام با Air Sampling» و «اطفای پاک با Novec 1230» برای بسیاری از اتاق های سرور پیشرفته، تعادلی مطلوب میان کارایی، سرعت، پاکیزگی و حفاظت از تجهیزات فراهم می کند.

اگر در مرحله ی برنامه ریزی یا ارتقای سیستم اطفا حریق اتاق سرور هستید، پیشنهاد می شود پیش از خرید تجهیزات، از خدمات مشاوره آتشنشانی بهره بگیرید و یک مطالعه ی امکان سنجی (Site Survey) استاندارد انجام دهید. در این فرآیند، محل استقرار دتکتورها، سناریوهای تخلیه، درزبندی فضا، محاسبه ی مقدار عامل اطفا و نحوه ی یکپارچه سازی با سیستم مانیتورینگ به صورت دقیق مشخص می شود. چنین رویکردی علاوه بر افزایش ضریب موفقیت پروژه، فرآیند اخذ تاییدیه از مراجع ذی صلاح را نیز کوتاه تر می کند و در نهایت، هزینه ی تملک (TCO) را پایین می آورد.

سوالات متداول

۱. چرا آب یا فوم برای اطفاء حریق اتاق سرور مناسب نیست؟

زیرا آب و فوم به بردهای الکترونیکی و رسانه های ذخیره سازی آسیب مستقیم می زنند و ممکن است پس از اطفا، تجهیزات غیرقابل استفاده شوند. در مقابل، گازهای پاک مانند Novec 1230 و FM200 بدون پسماند هستند و به تجهیزات لطمه ای وارد نمی کنند.

۲. تفاوت FM200 و Novec 1230 در سیستم اطفای حریق اتاق سرور چیست؟

هر دو «گاز پاک» محسوب می شوند و برای اطفاء حریق اتاق سرور مناسب اند. Novec 1230 معمولاً از منظر محیط زیستی مزیت بیشتری دارد و بسیار سریع عمل می کند؛ در حالی که FM200 نیز کارایی بالایی دارد و در پروژه های زیادی به کار رفته است. انتخاب نهایی باید بر اساس محاسبات فنی، موجودی فضا برای سیلندرها و تحلیل هزینه انجام شود.

۳. سیستم اطفا حریق در دیتاسنتر برای افراد حاضر در اتاق چه خطری دارد؟

در سامانه های گاز پاک (مانند Novec 1230 و FM200) با رعایت استانداردها و حدودِ مجاز غلظت، خطر برای افراد بسیار پایین است و سناریوهای تخلیه ایمن پیش بینی می شود. در مورد CO₂ وضعیت متفاوت است و به دلیل خطر جدی برای افراد، استفاده ی آن در فضاهای اشغالی محدود می شود.

۴. هزینه ی سیستم اعلام و اطفاء حریق دیتاسنتر چگونه محاسبه می شود؟

هزینه تابعی از متراژ و حجم فضا، کلاس ریسک، نوع عامل اطفا، سطح هوشمندی سیستم اعلام، درزبندی اتاق، الزامات مانیتورینگ و استانداردهای مدنظر است. به همین دلیل اعلامِ رقم قطعی بدون بازدید و محاسبه ی دقیق امکان پذیر نیست.

۵. برای رعایت استانداردها هنگام طراحی سیستم اطفا حریق اتاق سرور چه نکاتی مهم است؟

پایبندی به NFPA 75 برای طراحی فضای IT، تبعیت از NFPA 2001 / ISO 14520 برای سامانه های گازی، توجه به مبحث ۳ مقررات ملی ساختمان و اخذ تاییدیه آتش نشانی. علاوه بر این، انجام آزمون های نشتی (Door Fan Test) و تدوین سناریوهای اعلام/اطفا و تخلیه اضطراری نیز باید در دستور کار قرار گیرد.