گاز مونوکسید کربن چیست و چه خطراتی دارد؟

زندگی روزمره ما به شدت به سوخت های فسیلی مانند گاز طبیعی، نفت، زغال سنگ و بنزین وابسته است. بخاری ها، آبگرمکن ها، اجاق گازها، خودروها و موتورخانه ها همگی با احتراق این سوخت ها کار می کنند. اما در کنار این راحتی، خطری پنهان وجود دارد: گاز مونوکسید کربن (CO).

این گاز بی رنگ، بی بو و بی مزه است و به همین دلیل به آن «قاتل خاموش» می گویند. برخلاف بسیاری از گازها، هیچ نشانه ای از حضور خود ندارد و می تواند بدون هشدار جان انسان ها را تهدید کند.

طبق آمار سازمان آتش نشانی تهران، میزان مسمومیت با گاز مونوکسید کربن در ایران حدود سه برابر متوسط جهانی است. این موضوع نشان می دهد که آگاهی و پیشگیری در کشور ما اهمیت بیشتری دارد، به ویژه در فصل های سرد سال که استفاده از وسایل گرمایشی افزایش می یابد. نصب سیستم اعلام حریق در محیط هایی که از سوخت های فسیلی استفاده می کنند، می تواند نقش مهمی در شناسایی و جلوگیری از حوادث مرتبط با گاز مونوکسید کربن و آتش سوزی ها ایفا کند.

گاز CO یا همان گاز مونوکسید کربن چیست؟ 

مونوکسید کربن (CO) یک گاز سمی است که در اثر احتراق ناقص سوخت های فسیلی مانند گاز طبیعی، نفت، زغال، چوب یا بنزین تولید می شود. زمانی که اکسیژن کافی برای سوختن کامل وجود نداشته باشد، به جای دی اکسید کربن (CO2)، گاز مونوکسید کربن تشکیل می شود.

ویژگی های اصلی گاز CO

• بی رنگ، بی بو و بی مزه → بدون دستگاه قابل تشخیص نیست.
• وزن مولکولی: ۲۸ گرم بر مول (تقریباً هم وزن هوا، پس در محیط پخش می شود).
• سمیت بالا: ۲۵۰ برابر سریع تر از اکسیژن به هموگلوبین خون متصل می شود.
• حتی در غلظت های پایین سمی است؛ غلظت بالای ۴۰۰ ppm می تواند کشنده باشد.

کاربردهای رایج مونوکسید کربن در صنعت و زندگی

اگرچه CO گازی سمی است، اما در برخی صنایع کاربرد دارد:

• در صنایع شیمیایی برای تولید متانول و استیک اسید
• در صنایع فلزی برای استخراج فلزات از سنگ معدن
• در پالایشگاه ها به عنوان بخشی از گاز سنتز (Syngas)
• در برخی صنایع دارویی و آزمایشگاهی

بنابراین این گاز هم در محیط خانگی و هم در محیط های صنعتی اهمیت زیادی دارد.

مرگ خاموش؛ چرا این نام؟

این گاز، بی رنگ، بی بو و بی مزه است و به همین دلیل به آن «قاتل خاموش» می گویند. آمارهای وزارت بهداشت و سازمان اورژانس نشان می دهد که هر ساله صدها نفر در ایران و هزاران نفر در جهان بر اثر استنشاق این گاز جان خود را از دست می دهند. شناخت مونوکسید کربن، منابع تولید آن، علائم مسمومیت و روش های پیشگیری می تواند جان ما و خانواده مان را نجات دهد.

منابع تولید گاز مونوکسید کربن

مونوکسید کربن هم در محیط خانگی و هم در محیط صنعتی تولید می شود.

منابع خانگی:

• بخاری ها یا آبگرمکن های بدون دودکش یا معیوب
• اجاق گاز و شومینه در فضای بسته
• خودرو روشن در پارکینگ بسته
• ژنراتورهای برق در داخل خانه یا زیرزمین

منابع صنعتی:

• کوره ها و بویلرها در صنایع فولاد، سیمان یا پتروشیمی
• موتورهای احتراق داخلی مانند لیفتراک ها
• فرایندهای شیمیایی (تولید متانول، استیک اسید و …)

 در محیط های صنعتی و خانگی، نصب سیستم اطفاء حریق به ویژه در مناطقی که خطر تولید گازهای سمی مانند مونوکسید کربن بیشتر است، می تواند از بروز حوادث جدی جلوگیری کند و ایمنی را افزایش دهد.

خطرات و پیامدها

مسمومیت با CO می تواند حاد یا مزمن باشد. در موارد حاد، مرگ خاموش رخ می دهد، جایی که فرد حتی در خواب جان خود را از دست می دهد. در موارد مزمن، مشکلاتی مانند کاهش حافظه، ضعف عضلانی و اختلالات قلبی ایجاد می شود. کودکان، سالمندان و بیماران قلبی-ریوی بیش از همه در معرض خطر هستند.

تأثیر مونوکسید کربن بر بدن

این گاز با هموگلوبین خون ترکیب شده و ماده ای به نام کربوکسی هموگلوبین می سازد. این ترکیب مانع انتقال اکسیژن می شود و بدن دچار خفگی داخلی می گردد.

علائم مسمومیت بسته به شدت قرارگیری متفاوت است:

نشانه های محیطی وجود گاز نیز می تواند هشداردهنده باشد: تغییر رنگ شعله وسایل (زرد یا نارنجی به جای آبی)، ایجاد دوده اطراف بخاری یا آبگرمکن، یا احساس خواب آلودگی همزمان در چند نفر.

پادزهر گاز مونوکسید کربن چیست؟

تنها درمان مؤثر برای مسمومیت با مونوکسید کربن، اکسیژن است. هیچ داروی خوراکی یا تزریقی دیگری وجود ندارد که بتواند جایگزین آن شود. در موارد خفیف، اکسیژن خالص از طریق ماسک به فرد داده می شود.

در موارد شدید، بیمار باید به اتاق اکسیژن پرفشار (Hyperbaric Oxygen Chamber) منتقل شود تا اکسیژن رسانی سریع تر انجام شود و خطر آسیب دائمی مغز و قلب کاهش یابد.

راه های پیشگیری

مطمئن ترین و ساده ترین راه برای مقابله با گاز مرگبار مونوکسید کربن، پیشگیری است.

• از استفاده از وسایل گرمایشی بدون دودکش در فضاهای بسته خودداری کنید.
• پیش از خواب حتماً از خاموش بودن تمامی شعله ها و دستگاه ها مطمئن شوید.
• هیچ گاه خودرو را در پارکینگ بسته روشن نگذارید.
• دتکتور مونوکسید کربن را در منزل و محل کار خود نصب کنید (خصوصاً در نزدیکی بخاری ها و موتورخانه ها).
• در محیط های پرخطر مانند پارکینگ ها و موتورخانه ها، نصب سیستم های اسپرینکلر می تواند ایمنی بیشتری ایجاد کند.
• خانواده خود را در مورد علائم مسمومیت با گاز CO و روش های پیشگیری و مقابله با آن آموزش دهید.

این اقدام ها می تواند به طور قابل توجهی خطر مسمومیت با این گاز کشنده را کاهش دهد.

دتکتور مونوکسید کربن و نقش آن در ایمنی

دتکتور نشت یاب مونوکسید کربن (Carbon Monoxide Detector) دستگاهی است که برای تشخیص وجود گاز CO در محیط طراحی شده و به محض اینکه سطح این گاز از حد مجاز بیشتر شود، هشدار می دهد. چون مونوکسید کربن بی رنگ و بی بو است، تنها راه شناسایی به موقع آن استفاده از چنین دستگاه هایی است.

شرکت مهندسی صباتام صنعت ، واردکننده ی دتکتورهای نشت یاب گاز و مونوکسید کربن از برندهای معتبر SISMIK و siterwell می باشد. این دتکتورها دارای تأییدیه های جهانی بوده و مورد تأیید سازمان آتش نشانی قرار گرفته اند. همچنین در فهرست تأمین کنندگان رسمی (Vendor List) سازمان آتش نشانی در حوزه تجهیزات ایمنی و آتش نشانی عضو ثابت هستند.

ویژگی های مهم دتکتور مونوکسید کربن:

• سنسور الکتروشیمیایی دقیق
• آلارم صوتی و نوری
• نصب آسان روی دیوار یا سقف
• طول عمر سنسور ۵ تا ۷ سال
• امکان نصب در اتاق خواب، آشپزخانه، موتورخانه و پارکینگ
• بعضی مدل ها باتری دار (مناسب منازل) و بعضی برقی

محل های توصیه شده برای نصب دتکتور مونوکسید کربن:

1. اتاق خواب ها
2. آشپزخانه
3. نزدیک بخاری یا شومینه
4. موتورخانه و پارکینگ

در کل باید بدانیم که:

گاز مونوکسید کربن یکی از خطرناک ترین گازهای سمی در محیط های خانگی و صنعتی است. بی رنگ، بی بو و بی مزه بودن آن باعث می شود بدون استفاده از دتکتور تقریباً غیرقابل تشخیص باشد. مسمومیت با این گاز می تواند از سردرد خفیف تا مرگ ناگهانی پیش برود.

با رعایت نکات ساده ای مانند سرویس وسایل گرمایشی، تهویه مناسب، عدم استفاده از وسایل بدون دودکش و نصب دستگاه هشداردهنده مونوکسید کربن، می توان به راحتی از بروز فاجعه جلوگیری کرد.

ایمنی یک انتخاب نیست، یک ضرورت است. امروز تصمیم بگیرید خانه و محیط کار خود را در برابر قاتل خاموش ایمن کنید.

با صباتام صنعت همیشه لبخند بزنید؛ شما در امان هستید.

سوالات متداول

1. گاز CO چیست؟

گازی سمی، بی رنگ و بی بو که از احتراق ناقص سوخت های فسیلی تولید می شود.

2. چگونه می توان از مسمومیت جلوگیری کرد؟

با سرویس منظم وسایل گرمایشی، تهویه مناسب و نصب دتکتور.

3. علائم اولیه چیست؟

سردرد، سرگیجه و تهوع، به ویژه اگر چند نفر همزمان دچار شوند.